Са старадаўніх часоў 15 лютага Праваслаўная Царква святкуе адно з самых найвялікшых святаў — Стрэчанне. У перакладзе слова азначае Сустрэча. Царкоўнаславянскае слова «сретение» дакладна адлюстроўвае сэнс свята і яго падзей.
Гісторыя і сутнасць свята
Слова гэтае з’яўляецца аднакарэнным з дзеясловамі «срэтати» и «срести», якія маюць некалькі лексічных значэнняў: «сустракаць», «набываць» (рус. — приобретать). І сапраўды, у тыя евангельскія часы не толькі старац Сімяон сустрэў Госпада, але і ўвесь свет набыў свайго Збаўцу і надзею на выратаванне ад граху і смерці.
Свята адносіцца к ліку Гасподніх свят, прысвечаных непасрэдна Хрысту, але па свайму богаслужбоваму зместу яно выключна блізка святам Богародічным. І таму належыць да нерухомых святаў у гонар Маці Божай і адзначаецца заўсёды праз сорак дзён пасля Ражджаства Хрыстова.
На Ўсходзе да ліку вялікіх святаў было далучана ў 4-м стагоддзі. Устаноўлена яно было ў памяць таго, што ў саракавы дзень Іісус Хрыстос быў прынесены ў Іерусалімскі храм. У Евангеллях сказана, што ў саракавы дзень пасля нараджэння Іісуса Хрыста яго бацькі — Іосіф і Марыя — прынеслі свайго сына ў Іерусалімскі храм з мэтай выканання старазапаветнага канона «прадставіць прад Госпадам».
За выкупленне габрэяў з егіпецкай няволі Закон патрабаваў, каб кожны першародны сын быў ахвяроўваны Богу і затым ён сімвалічна выкупляўся бацькамі. Выконваючы Закон, пакорліва і з пашанай Іосіф і Дзева Марыя прынеслі храм Іісуса Хрыста, а ў якасці ахвяры — два галубіных птушані. У храме яны сустрэлі Сімяона, які быў адным з сямідзесяці перакладчыкаў Святога Пісання на грэцкую мову.
Хрысціянскія паданні расказваюць, што задоўга да нараджэння Іісуса Хрыста адзін з егіпецкіх цароў захацеў мець ва ўласнай бібліятэцы кнігі Старога запавета, якія ў той час былі напісаны стараяўрэйскай мовай. Для перакладу кніг на грэчаскую мову, якая была вядома шмат у якіх краінах, у тым ліку і ў Егіпце, ён запрасіў да сябе некалькі дзесяткаў перакладчыкаў. Адзін з іх, па імені Сімяон, перакладаючы кнігу прарока Ісаі, у сказе: «Вось Дзева ў чэраве прыме і народзіць Сына» палічыў неабходным замяніць слова «Дзева» на «жанчына», і як только ён пачаў пісаць гэта, яго руку раптам утрымаў Ангел і, сказаўшы праведнаму Сімеону, што напісанаму трэба верыць, прадказаў яму, што ён не памрэ да таго часу, пакуль не пераканаецца ў праўдзівасці гэтых слоў і не ўбачыць Збавіцеля. Пасля гэтага здарэння так і чакаў, ужо дажыўшы да сівога старца, Сімеон сустрэчы з Хрыстом.
На той час не толькі старац Сімяон, але і ўвесь народ Ізраіля спадзяваўся на прыход Месіі-выратавальніка, які павінен быў з’явіцца з нябёс і прынесці на зямлю збаўленне ад пануючай у свеце грахоўнасці. Канец чаканню Іосіфа наступіў у гэты дзень. Разам з праведным Сімяонам была прарочыца Ганна.
Сімяон узяў Хрыста на рукі, блаславіў і натхнёны Духам Святым сказаў:
«Цяпер, Госпадзі, дазволь слугу Твайму адысці мірна... бо вочы мае пабачылі збаўленне Тваё... » (Лук. 2, 29). «Ныне отпущаеши раба Твоего, Владыко, по глаголу Твоему, с миром, яко видесте очи мои спасение Твое» (Лк. 2, 29) Аддаючы Дзіцё Іосіфу і Марыі Сімяон сказаў: «Вось ляжыць Ён на падзенне і паўстанне многіх у Ізраілі і на знак, якому будуць супраціўляцца... А тваю душу, — з’вярнуўся ён да Марыі, — пройдзе меч».
Пасьля гэтага прарочыца Ганна, якая ўсё жыццё служыла Богу ў пастах і малітвах і таксама распазнала ў Іісусе Месію, пачала расказваць аб гэтым людзям. Прароцтва Сімяона ўжо неўзабаве пачало спаўняцца ў дачыненні і да Маці, і да Сына. Адбыўся падзел на тых, хто паверыў у Хрыста і хто адкінуў Яго.
Звычай уцаркаўлення, або ўвод
Пасля першай ахвяры з боку Марыі наступілі далейшыя: асабістыя пакуты, боль мацярынскага сэрца за Сына. Непасрэдна з евангельскага факту прынясення Хрыста ў храм выплывае звычай уцаркаўлення або ўводу.
У саракавы дзень маці прыносяць сваіх дзяцей у храм, каб яны былі далучаны да ліку вернікаў. Святар чытае спецыяльную малітву за маці, у якой просіць, каб Бог ачысціў яе, а нованароджанае дзіця асвяціў, надзяліў розумам і разважлівасцю ды дазволіў дажыць сталага веку. Згодна старазапаветнай традыцыі, дзіця мужчынскага полу святар уносіць у алтар, а жаночага полу — толькі на салею перад алтаром. Гэты абрад з’яўляецца бачным знакам таго, што духоўны рост чалавека магчымы толькі дзякуючы Божай ласцы, якую атрымоўваем толкі ў храме.
Такім чынам, Стрэчанне адзначаецца як свята сустрэчы старазапаветнай і новазапаветнай традыцый і веравызнанняў. На зямлю прыйшоў Агнец Божы для выратавання чалавецтва ад першароднага грахоўнага падзення. Стрэчанне — гэта сімвалічная перадача духоўнай эстафеты ад апошніх прадстаўнікоў дахрысціянскага свету (Сімяона і Ганны) Творцу новага свету, у асобе якога ўжо суіснавалі два пачаткі — Божжы і Чалавечы.
Свята Стрэчанне навучае нас паперш існасці, што Бог верны ва ўсіх сваіх словах і абяцаннях. Ён абяцаў, што пашле на зямлю Збавіцеля усяму чалавечаму роду і гэта выканана. Акрамя гэтага, свята Стрэчанне вучыць нас таму, што Гасподзь Сам ідзе насустрач толькі к творычам праўду і жадаючым рабіць праўду, як старац Сімяон, таму што ён прыйшоў на зямлю для таго «каб выканаць усякую праўду» (Мф. 3, 15) Божую і нас усіх навучыць тварыць праўду.
Народныя традыцыі
На Беларусі існуе і другая назва свята — Грамніцы. Мяркуюць, што назва паходзіць ад язычніцкага бога Грамаўніка (Перуна) — бога веснавых навалъніц і дажджоў, якія спрыялі расліннасці. Паводле іншых меркаванняў, свята названа так таму, што свята Юр’я нібыта выпрабоўвае на нячыстай сіле свае стрэлы і менавіта з гэтага дня ўжо можна пачуць грымоты.
З прыняццем беларусамі хрысціянства, магічна-ахоўную ролю (замест паганскіх шуму і грому) сталі выконваць асвечаныя ў царкве свечкі, якія захавалі ў сабе дахрысціянскую назву — грамніцы. Традыцыя асвячэння свечак існуе дзеля таго, каб абараніць сябе і ўсіх членаў сям’і ад чарадзейства, сурокаў і хвароб Звычайна свечкі-грамніцы людзі рыхтавалі загадзя. Тыя, хто трымаў пчол, выплаўлялі самыя вялікія свечкі, у каго пчол не было — куплялі жоўты воск у краме або ў знаёмых пчаляроў.
Часцей за ўсё свечкі купляюць у храмах, аднак у сувязі з тым, што яны значна меншых памераў, іх раяць браць тры і перавязваць «васьмёркай» (старадаўнім знакам вечнасці, бясконцасці) пасмачкай вычасанага лёну.
Пасля вяртання дадому гаспадар неадкладна даставаў свечку, жонка запальвала яе і адбываўся незвычайны, але абавязковы абрад агністага крыжавання. Спачатку бацька абпальваў крыжападобна валасы на сваёй галаве, потым жонцы і ўсім астатнім членам сям’і па ўзросту. Па чарзе, пачынаючы ад старэйшых, да яго падыходзілі ўсе члены сям’і і судакраналіся з полымем, тым самым як бы далучаючыся да жыццядайнага нябеснага агню, які знішчае ў чалавеку ўсю брыдоту.
Пасля «вогненнага асвячэння» ўсіх блізкіх бацька ў суправаджэнні дзяцей абходзіў усе куты хаты, зноў жа крыжападобна выпальваючы нячыстую сілу. Знакам такога «выпальвання» заставаліся чорныя крыжы на бэльках або дзвярах. Затым ён выходзіў у двор і выконваў той жа абрад ва ўсіх гаспадарчых пабудовах, за выключэннем лазні.
Старыя людзі раілі: «Грамнічную свечку нельга пазычаць, як і агонь, нават у блізкія дамы сваякоў, родным, што жывуць у іншай сям’і».
На Грамніцы ў храмах асвячалі не толькі свечкі, але і ваду. Па ступені значнасці грамнічная вада лічылася на адным узроўні з той, якую бралі на Вадохрышча. Ваду даволі часта выкарыстоўвалі адначасова са свечкай. Калі хлопец ішоў служыць у войска, то маці з бацькам акраплялі яго пры выхадзе з хаты свянцонай вадой і ў голас гаварылі наступныя словы: «Божухна захавай цябе».
Грамнічную свечку выкарыстоўвалі на працягу ўсяго года. Найбольш моцным абярэгам грамнічную свечку лічылі ў час летняй навальніцы. Тое, што нарадзілася ад нябеснага агню, тое, што асвечана царкоўным абрадам, станавілася своеасаблівым гарантам перасцярогі.
Свечка-грамніца, як дачка бога грамаўніка, павінна была адвесці гнеў бацькі і заступіцца за чалавека ўжо хаця б таму, што ў гэтай хаце прысутнічала яго сімвалічная частка. Улетку пры набліжэнні навальніцы гаспадыня запальвала грамніцу і ставіла на падаконнік.
Грамнічная свечка суправаджала абрады засявання і зажынак. Яе запальвалі тады, калі насыпалі насенне ў мяхі перад сяўбой і перад тым, як засыпаць першы вымалачаны хлеб у засек. Без грамнічнай свечкі не распачыналі зажынкі. Усё гэта рабілася для таго, каб захаваць палетак ад граду.
Свечку-грамніцу давалі ў рукі цяжка паміраючаму чалавеку, а потым ставілі яе каля галавы памерлага.
Яна павінна была дапамагаць душы нябожчыка пакінуць хату так, каб не «пакрыўдзілася» ды не «выгледзела» сабе яшчэ каго небудзь са сваякоў. Аднак трэба памятаць: калі ў іншых выпадках свечкай-грамніцай карысталіся на працягу года ў самых розных сітуацыях, то ў выпадку смерці чалавека яна павінна была згарэць уся ў гэты ж дзень.
«Грамніцу» бралі з сабой, калі ішлі сватаць дзяўчыну. Грамнічная свечка, загорнутая ў кавалак даматканага палатна, ляжала на стале перад маладымі побач з хлебам-соллю, якімі бацькі сустракалі пару пасля вянчання. Калі ж на працягу года свечка выкарыстоўвалася радзей і заставалася яшчэ вялікая яе частка, то яна дапальвалася ў сьвятыя вечары на Каляды або непасрэдна перад Грамніцамі.
У народным асяроддзі гэта знакамітая і лёсавызначальная падзея Стрэчанне ўспрымацца як прыродна-касмічнае «Стрэчанне» — сустрэча зімы з вясною.
Па стане надвор’я на Стрэчанне прадказвалі характар надыходзячых вясны і лета. Якое надвор’е на Грамніцы, такая і вясна. Калі на Грамніцы вялікі мароз, то лічылася, што снег паляжыць нядоўга, а лета будзе пагоднае і сухое; мяцеліца на Стрэчанне прадказвала доўгую вясну, а значыць — недахоп корму для жывёлы; пацяпленне на Стрэчанне сведчыла пра раннюю вясну («Калі на Грамніцы певень нап’ецца вадзіцы, то на Юр’я вол пад’есць травіцы»), аднак лета чакалася непагоднае, з невялікім ураджаем («На Грамніцы адліга — з ураджаю будзе хвіга»).
Са Стрэчання пачыналі ўжо рыхтавацца да вясны — гаспадары рабілі, аглядалі, рамантавалі прылады, патрэбныя для вясновых заняткаў: «Да Грамніц не скідай з рук рукавіц, а як прайшлі Грамніцы, то ўжо не патрэбны рукавіцы».
А. Сакалоўскі
Практычная энцыклапедыя праваслаўнага хрысціяніна. Санкт-Пяцярбург, 2005
«Народная газета» 4.02.2009
«Звязда» 11.02. 2011 № 27 (26891)
www.orthos.org